Θρησκευτική ουδετερότητα - Προοίμιο του ελληνικού Συντάγματος

του Ιωάννη Καστανά

τα άρθρα που ακολουθούν αναδημοσιεύονται από: ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Το άρθρο 3 του Συντάγματος εμποδίζει το ελληνικό Κράτος να είναι ουδετερόθρησκο;

Αυτές τις ημέρες στην Ελλάδα κορυφώνεται η Αναθεωρητική διαδικασία. Ένα από τα προς αναθεώρηση άρθρα είναι και το άρθρο 3 του Συντάγματος ιδίως ως προς την πρόταση να τροποποιηθεί ώστε να κατοχυρώνει ρητά ότι το Κράτος είναι ουδετερόθρησκο (Το πρότεινε η κοινοβουλευτική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ). Είναι αναγκαία όμως, μια τέτοια τροποποίηση; (Αρνητική απάντηση δίδει ο Σ.Βλαχόπουλος στη “Θρησκευτική ουδετερότητα στο Σύνταγμα;” Αναδημοσίευση από την Καθημερινή, 31/10/2018 ).

Καταρχάς, το άρθρο 3 περιέχει δύο βασικές ρυθμίσεις: τα της επικρατούσας θρησκείας και τις σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την ελληνική Πολιτεία. Μολονότι, το γράμμα του είναι δυσερμήνευτο και έχει διαπλάσει πλούσια νομολογία [λχ συνταγματική κατοχύρωση ιερών κανόνων, εύρος συνταγματικής κατοχυρώσεως της Πατριαρχικής Πράξεως του 1928] (Βλ.Ι.Μ.Κονιδάρη, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικού Δικαίου γ΄ έκδοση, [με συνεργασία Β.Κ. Μάρκου] 2016, σελ. 97 επ.) έχει μείνει σχεδόν αμετάβλητο στην πορεία της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας. Από αυτό προκύπτει ότι κάθε τροποποίησή του θα πρέπει να είναι βελτιωτική του γράμματός του, να ρυθμίζει αντικείμενο που δεν ρυθμίζεται από έτερη συνταγματική διάταξη ή αρχή και φυσικά να ικανοποιεί τις πάγιες αρετές διατάξεως συνταγματικού κειμένου. Να διακρίνεται, δηλαδή, από την απλότητα, τη σαφήνεια και τη λακωνικότητά της. Ερωτάται εάν η προσθήκη ρητής κατοχυρώσεως του ουδετερόθρησκου Κράτους ικανοποιεί τις παραπάνω προϋποθέσεις. Θεωρούμε ότι στο ερώτημα αυτό προσήκει  αρνητική απάντηση για τους ακόλουθους ιδίως λόγους.

Η συνταγματική θεωρία ( Α. Μανιτάκης, «Η θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους σε μια πλουραλιστική (και πολυπολιτισμική) κοινωνία» επισημαίνει ότι το ελληνικό Σύνταγμα είναι θρησκευτικά και ιδεολογικά ουδέτερο και τούτο προκύπτει από τη δημοκρατική αρχή και την αρχή της πολιτικής ισότητας, από την θρησκευτική ελευθερία που κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 του Συντάγματος σε συνάρτηση με την ελευθερία συνειδήσεως του άρθρου 5 παρ. 1 όπως και από το άρθρο 2 παρ. 1. Σημειώνεται ότι οι παραπάνω διατάξεις αποτελούν διατάξεις θεμελιώδεις και μη υποκείμενες σε αναθεώρηση. Η προστασία είναι η μέγιστη δυνατή σε επίπεδο θετού δικαίου. Συνεπώς, η ρητή κατοχύρωση δεν θα προσέθετε τίποτα στη κανονιστική ισχύ του Συντάγματος, μάλλον δε θα δυσχέρανε τα πράγματα στη προσπάθεια ερμηνείας του «νέου» άρθρου 3.

Επιπλέον, το ζήτημα της κατοχυρώσεως του ουδετερόθρησκου Κράτους συνιστά πρωτίστως θέμα ερμηνείας και πολιτικής βουλήσεως στην εφαρμογή των ισχυουσών συνταγματικών και γενικότερα νομοθετικών διατάξεων. Δεν θα έπρεπε να διαλάθει της προσοχής μας ότι χωρίς να αλλάξει ο τεχνικός όρος «επικρατούσα θρησκεία» μεταβλήθηκε ουσιωδώς η κανονιστική του ισχύς δια της δυναμικής ερμηνείας (Για τη δυναμική ερμηνεία βλέπε αντί άλλου Σ. Βλαχόπουλου, Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος 2014) του συνταγματικού κειμένου. Έως  το 1974 σήμαινε την επίσημη θρησκεία του Κράτους ενώ υπό το κράτος του ισχύοντος Συντάγματος η κρατούσα γνώμη δέχεται ότι διαπιστώνει το γεγονός ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων είναι χριστιανοί ορθόδοξοι και ως διάταξη έχει περιορισμένες κανονιστικές συνέπειες (ΟλΣτΕ 1750/2019, Ι.Μ. Κονιδάρης,Εγχειρίδιο..ό.π., σ. 95 επ.).

Πέρα από την κατοχύρωση όμως και την ερμηνεία η εμπέδωση του ουδετερόθρησκου Κράτους εμφαίνεται στην εφαρμογή των διατάξεων και συνιστά απότοκο πολιτικής βουλήσεως. Ένα χαρακτηριστικό σχετικό παράδειγμα προέρχεται από το επίκαιρο ζήτημα της καύσεως των νεκρών. Η αδειοδότηση και λειτουργία του πρώτου αποτεφρωτηρίου στην Ελλάδα το 2019 και συνακόλουθα ο έμπρακτος σεβασμός του δικαιώματος μερίδας πολιτών να ακολουθήσουν, στην Ελλάδα και όχι στην αλλοδαπή, αυτό τον τρόπο αποχαιρετισμού των νεκρών οικείων τους  δεν οφείλεται στο ότι το Κράτος νομικά δεν είναι ουδετερόθρησκο ή οτιδήποτε άλλο τέτοιο, πλην στο ότι η Διοίκηση δεν είχε τη πολιτική βούληση να δραστηριοποιηθεί ενάντια στη διδασκαλία της επικρατούσας θρησκείας.

Συμπερασματικά, εφόσον δεν προκύπτει έλλειμμα συνταγματικής προστασίας, είναι ωφελιμότερη η άσκηση στο άθλημα της εφαρμογής των συνταγματικών αρχών και διατάξεων παρά στη τυπική κατοχύρωσή τους. Εξάλλου, «..τὸ γὰρ γράμμα ἀποκτέννει, τὸ δὲ πνεῦμα ζωοποιεῖ» (Β’προς Κορινθίους, 3.6.).

Σκέψεις για την κανονιστική ισχύ του προοιμίου του ελληνικού Συντάγματος

Οι αποφάσεις 660,926/ 2018 της Ολομέλειας του ΣτΕ (Συμβουλίου της Επικρατείας) αποτελούν «σημείον αντιλεγόμενον» ως προς τις κρίσεις τους για το μάθημα των θρησκευτικών. Ταυτόχρονα όμως, συνιστούν και την μοναδική απόφαση (σε επίπεδο Ολομελείας τουλάχιστον) η οποία δίδει μια σαφή απάντηση ως προς την κανονιστική ισχύ του προοιμίου (άλλως προμετωπίδας του ελληνικού Συντάγματος)[1] επιλύοντας –de lega lata- αρκετές αμφισβητήσεις ,επί του θέματος, της ελληνικής συνταγματικής θεωρίας[2].

Το πρώτο το οποίο πρέπει να σημειωθεί για την κρίση της νομολογίας είναι ότι η κατάφαση της κανονιστικής ισχύος του προοιμίου δεν εξαγγέλλεται πανηγυρικά, αλλά απλώς περιλαμβάνεται στη μείζονα πρόταση του δικανικού συλλογισμού. Μάλιστα, στο σημείο αυτό ουσιαστικά δεν υφίσταται διαφοροποίηση πλειοψηφίας-μειοψηφίας εφόσον αμφότερες συμφωνούν στην κανονιστική ισχύ παραπέμποντας για αντιπαραβολή και στην ίδια απόφαση. Πέραν της ταύτισης ως προς την κατάφαση της κανονιστικής ισχύος η πλειοψηφία-συγκλίνουσα συμφωνεί με την μειοψηφία στη διασύνδεση του προοιμίου με το άρθρο 3 παρ. 1 του Συντάγματος και στη ratio legis. Η πλειοψηφία αναλύει τον καίριο ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην ιστορική πορεία του Ελληνισμού, ενώ η μειοψηφία αρκείται σε ιστορικούς λόγους με αναφορά στον ιστορικό Νομοθέτη.

Από την εκφορά εκάστης γνώμης φαίνεται η διαφωνία να εντοπίζεται στην έκταση της κανονιστικής ισχύος. Η μεν πλειοψηφία και η συγκλίνουσα γνώμη κρίνουν ότι το προοίμιο:  «Εις το όνομα της Αγίας Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος..δεν  στερείται η αναφορά αυτή κανονιστικών συνεπειών» τις οποίες δεν απαριθμούν παρά ενδεικτικά. Αντιθέτως, η μειοψηφία έκρινε ότι η προμετωπίδα έχει περιορισμένη κανονιστική επιρροή αντίστοιχη με αυτή του άρθρου 3 παρ.1 του ισχύοντος Συντάγματος για την επικρατούσα θρησκεία.

Η διαφοροποίηση ως προς την έκταση της κανονιστικής ισχύος καίτοι λεπτή δεν είναι διόλου αμελητέα. Η μειοψηφία λαμβάνει θέση ως προς το εύρος της κανονιστικής ισχύος του προοιμίου. Το προοίμιο έχει περιορισμένη ισχύ (και μόνον τέτοια) και αυτή είναι αντίστοιχη του άρθρου 3 παρ. 1 του Συντάγματος. Το βάρος δηλαδή πέφτει στο περιορισμένο της ισχύος και στη σύνδεση με το άρθρο3 παρ. 1 του Συντάγματος (επικρατούσα θρησκεία). Η πλειοψηφία έχει άλλη οπτική. Λαμβάνει θέση ως προς το minimum των κανονιστικών συνεπειών («δεν στερείται η αναφορά κανονιστικών συνεπειών»). Δεν καθορίζει το maximum. Είναι οι κανονιστικές συνέπειες περιορισμένες ή όχι; Και αν όχι τότε ποιες είναι αυτές; Από την αντιπαραβολή των δύο γνωμών κρίνουμε ότι εκουσίως η πλειοψηφία εκφράσθηκε μόνο ως προς το minimum των κανονιστικών συνεπειών διατηρώντας για το δικαιοπλαστικό της έργο να καθορίζει ad hoc και in concreto τις κανονιστικές συνέπειες έως το μέγιστο της κανονιστικής ισχύος του προοιμίου. Αυτή ακριβώς η ασάφεια ως προς την έκταση των κανονιστικών συνεπειών για ένα τόσο ευαίσθητο ζήτημα και το άδηλο a priori καθορισμού των κανονιστικών συνεπειών άγει σε αμφισβήτηση αυτής της γνώμης. Η συνεπής εφαρμογή αυτής της ερμηνείας του προοιμίου το καθιστά δυνητικά συν-εφαρμόσιμο (με κριτήρια που η νομολογία θέτει) με άδηλο αριθμό άρθρων του Συντάγματος ανάγοντας τη νομολογία σε  Νομοθέτη συντακτικού επιπέδου στοιχείο το οποίο δεν ήθελε ο ιστορικός συντακτικός Νομοθέτης[3]. Αυτό όμως, προκαλεί τουλάχιστον ανασφάλεια δικαίου.

Για τους λόγους αυτούς, προτιμητέα κρίνεται η άποψη της μειοψηφίας για το θέμα η οποία χαράσσει με σαφήνεια τα άκρα όρια των κανονιστικών συνεπειών του προοιμίου διασυνδέοντας το με την επικρατούσα θρησκεία του άρθρου 3 παρ. 1 του Συντάγματος αφήνοντας οτιδήποτε άλλο στην αναθεωρητική λειτουργία και εν τέλει στον λαό ο οποίος μέσω της εκλογικής διαδικασίας επισφραγίζει την αναθεωρητική διαδικασία..

[1] «Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος»

[2] Χάριν οικονομίας οι απόψεις αυτές δεν θα αναπτυχθούν. Ο αναγνώστης παραπέμπεται στις σχετικές βιβλιογραφικές πηγές: A. I. ΣΒΩΛΟΥ/Γ. Κ. ΒΛΑΧΟΥ,  Σύνταγμα της Ελλάδος. Ερμηνεία – Ιστορία – Συγκριτικόν Δίκαιον, Μέρος I, Κράτος και εκκλησία – Ατομικά δικαιώματα, Τόμ. Α’, 1978, σελ. 27, Δ. ΤΣΑΤΣΟΥ, , Συνταγματικό Δίκαιο, Τόμ. Β’, Οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας, έκδ. β’, 1993, σελ. 592 επ., Γ. Καςιματης, σε: Γ. Καςιματη/Κ. Μαυρια, «Το προοίμιο του Συντάγματος», in  ΕρμηΣ, (1999), σελ. 2.,Α. ΗΛΙΑΔΟΥ, «Το προοίμιο των Συνταγμάτων», ΔτΑ 2002, σ. 1041 επ, Χ.ΠΑΠΑΣΤΥΛΙΑΝΟΣ, «Η συγκρότηση του συντακτικού υποκειμένου στα συνταγματικά κείμενα της ελληνικής επανάστασης», Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 98, Ιούλιος –Σεπτέμβριος 2007, σ. 43-54 και ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ/ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ/ΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ/ΓΕΡΑΠΕΤΡΙΤΗΣ(-ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ), Ερμ Συντ (2017) Προοίμιο όπου και πλούσιος κατάλογος ειδικών βιβλιογραφικών παραπομπών. Από τη ξένη βιβλιογραφία βλ. D.S.LAW,«Constitutional Archetypes», TLR  t.95 2016, σ. 153.

[3] Για παράδειγμα, τυχόν  συνεφαρμογή του προοιμίου με τα χρηστά ήθη του άρθρου 5 του Συντάγματος θα απαιτούσε τα χρηστά ήθη να ταυτιστούν με τη χριστιανική ηθική χωρίς όμως δυνατότητα μεταλλαγής. Αποτρέπεται έτσι όμως η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος. Για τη δυναμική ερμηνεία βλέπε Σ.ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ, Η δυναμική ερμηνεία του Συντάγματος 2014, σ. 10 επ.